HİLE, HİLE EKONOMİSİNDE TEMEL KAVRAMLAR VE FİNANSAL PİYASALARA YANSIMALARI
1.1. Hile Kavramı ve Hile Yapanların Karakteristik Özellikleri
31
1.2.1. Hile (Suistimal) Üçgeni
34
1.2.2. Hile Ölçeği (Suistimal Cetveli) ve Hile Küpü Modeli
37
1.2.3. Suiistimal (Dolandırıcılık /Hile) Elması (Fraud Diamond)
38
1.2.4. Hile Karesi ve Örgütsel Hile Üçgeni
39
1.2.5. ABC Modeli (2008) ve Hile Beşgeni (2009)
40
1.2.6. Hile Karesi (2010) ve M–I–C–E (2012)
41
1.3. Hile Ekonomisi ile İlgili Temel Kavramlar
42
1.3.1. Ponzi Hilesi (Ponzi Şeması, Ponzi Piramidi)
42
1.3.2. Spekülasyon ve Spekülatör
45
1.3.3. Manüpilasyon ve Manipülatör
46
1.3.4. Insider Trading (İçeriden Öğrenilenlerin Ticareti)
48
1.3.5. Kaldıraç ve Kaldıraçlı İşlem
49
1.3.7. Batmayacak Kadar Büyük (Too Big to Fail)
52
1.3.8. Bilgi İfşası (Whistleblowing)
55
1.3.9. Yatırımcı Risk Toleransı (Risk Profili)
56
1.3.10. Panik Hareketler
57
1.3.11. Ekonomik Balonlar (Spekülatif Balon, Piyasa Balonu, Fiyat Balonu)
57
1.3.12. Keriz Silkeleme
58
1.3.13. Ayı ve Boğa Piyasalar
60
1.3.14. Toplamları Sıfır Olan Oyunlar (Zero–Sum Games)
62
1.3.15. Hedge (Riskten Korunma)
63
1.3.16. Mail Order İşlemler
65
1.3.17. Limon Piyasaları, Asimetrik Bilgi, Ters Seçim ve Ahlaki Risk
65
1.3.18. Sinyal Verme Sorunu (Signaling) ve Ekranlama (Ayırt Etme, Screening)
67
1.3.19. Asil–Vekil Sorunu (Principal Agent) ve Yolsuzluk Ekonomisinin Tahlili
70
1.3.21. Uluslararası Şeffaflık Örgütü (Transparency International)
71
1.3.23. Chapter 7 ve Chapter 11
72
FİNANSAL PİYASALARDA YATIRIMCI PSİKOLOJİSİ
2.1. Yatırımcı Teorileri
75
2.1.1. Yatırımcı Duyarlılığı Teorisi
75
2.1.2. Zihinsel Muhasebe Teorisi
77
2.1.3. Sürü Davranışı Teorisi (Herding Behaviour, Bandwagon Effect)
78
2.2. Finans Piyasalarında Yatırımcı Profilleri
83
2.2.1. Yeterli Sermayeye Sahip Olmayan Yatırımcı
83
2.2.2. Devamlı Karar Değiştiren (Karasız) Yatırımcı
84
2.2.3. Aracı Kurum Seçiminde Yanlışa Düşen Yatırımcı
84
2.2.4. Duygularına Yenik Düşen Yatırımcı
85
2.2.5. Kulaktan Dolma Bilgilerle Göre Pozisyon Alan Yatırımcı
85
2.2.6. Rasyonel (Akılcı) Yatırımcı
85
2.2.7. Ön Sezileri ile Hareket Eden Yatırımcı
86
2.3. Risk Algısı Bakımından Yatırımcı Tipleri
86
2.4. Yatırımcıların Risk Algısına Etki eden Faktörler
87
2.4.1. Kişilik Özellikleri
88
2.4.2. Psikolojik Faktörler
88
2.4.2.2. Bilişsel Önyargılar (Cognitive Bias)
90
2.4.2.3. Duygusal Faktörler
94
2.4.3. Demografik (Nüfusla İlgili) ve Sosyoekonomik Faktörler
94
2.4.3.1. Finansal Risk Algısı ile Yatırımcının Yaşı Arasındaki İlişki
95
2.4.3.2. Finansal Risk Algısı ile Cinsiyet Arasındaki İlişki
96
2.4.3.3. Finansal Risk Algısı ile Yatırımcının Geliri Arasındaki İlişki
97
2.4.3.4. Finansal Risk Algısı ile Finansal Bilgi Düzeyi /Finansal Okur–Yazarlık Arasındaki İlişki
97
2.4.3.5. Finansal Risk Algısı ile Medeni Durum Arasındaki İlişki
98
2.5. Yatırımcıların Karar Almada Karşılaştıkları Zihinsel Tuzaklar
99
2.5.1. Demirleme Tuzağı (Çıpa, Çapa, Anchoring)
100
2.5.2. Statüko (Sahiplenme) Tuzağı
101
2.5.3. Batık Maliyet (Sunk Cost) Tuzağı
103
2.5.4. Çerçeveleme Tuzağı
104
2.5.5. Kendini Doğrulama (Confirming–Evidence) Tuzağı
105
2.5.6. Tahmin ve Öngörü Tuzakları
106
2.6. Ponzi Oyununda Yatırımcı Psikolojisi
107
DOLANDIRICILAR KARŞISINDA NASIL İKNA OLUYORUZ? İKNANIN PSİKOLOJİK KÖKENLERİ VE EN SIK BAŞVURULAN DOLANDIRICILIK YÖNTEMLERİ
3.1. Dolandırılanların Ortak Özellikleri
109
3.2. İknanın Psikolojik Kökenleri
113
3.3. Yatırım Hileleri
128
3.4. Sık Kullanılan Dolandırıcılıklar (Fraud/ Sahtecilik) ve Baş Etme Yöntemleri
130
3.4.1. Fiziki Ortamda Yapılan Sahtecilikler (Card Present Fraud)
130
3.4.2. Sanal Ortamda Yapılan Sahtecilikler (Card Not Present Fraud)
131
3.4.3. İkna ve Mesaj Yolu ile Yapılan Dolandırıcılıklar
132
3.4.4. Oltalama (Phishing) Saldırısı
133
3.4.5. Banka ATM Cihazlarına Kopyalama Düzeneği Yerleştirilmesi
135
3.4.6. Nijeryalı Prens Dolandırıcılığı
136
3.4.7. Borsa Dolandırıcılıkları
137
3.4.8. Sosyal Medyada 'Sponsorlu–Reklamlı Dolandırıcılığı
137
3.5. Banka Dolandırıcılıkları
139
3.5.1. Kredi Hileleri (Loan Frauds)
139
3.5.2. Hesap Hileleri (Account Frauds)
140
3.5.3. Plastik Kart Hileleri (Plastic Card Frauds, Card)
140
3.5.4. Çek Hileleri (Cheque Frauds)
143
3.5.5. Akreditif Hileleri (Letter of Credit Frauds)
144
3.5.6. Bilgisayar ve Elektronik Bankacılık Hileleri (Computer and e–Banking Frauds)
145
3.5.7. Kara Para Aklama (Money Laundering)
147
3.5.8. Yağmalama (Looting) ve Risk Öteleme (Risk Shifting)
149
3.6. Muhasebe (Mali Tablo) Hileleri
149
3.6.1. Maddi Duran Varlık ve Stoklar Hesabında Yapılan Hileler
149
3.6.2. Kasa ve Banka Hesabında Yapılan Hileler
151
3.6.3. Verilen Çekler Hesabı ve Ticari Alacaklar Hesabında Yapılan Hileler
152
3.7. Kripto Para Dolandırıcılığı
154
3.8. Karaborsa (Kara Piyasa, Black Market)
161
Archegos Capital Skandalı (2021)
164
Wirecard Skandalı (2020–2021)
165
Thodex Skandalı (2021)
167
Vebitcoin Skandalı (2021)
169
Ponzi Arzu ile 20 Milyon TL Dolandırıcılık (2020)
169
Barclays Skandalı (2020)
170
Kamyon Nakliye Devi Celadon’un Muhasebe Skandalı ve Chapter 11 İflası (2019)
171
D. K. Shivakumar ve Kara Para Aklama (2019)
173
Amit Bhardwaj ve Bitcoin Dolandırıcılığı (2019)
173
Haiti’de PetroCaribe Skandalı (2019)
174
CryptoRobo Kripto Para Dolandırıcılığı (2019)
175
Malezya’nın Kalkınma Fonu (1MBD) Skandalı (2019)
176
Türkiye’ye Ponzinin Dönüşü: Çiftlikbank (2018)
178
Kan ve Dolandırıcılık: Theranos Inc Skandalı (2018)
180
Avrupa’nın En Büyük Kara Para Aklama Vakası: Danske Bank (2018)
183
ABD’nin Banka Devi Wells Fargo’nun Hesap Skandalı (2018)
184
Hindistan’ın En Büyük Banka Dolandırıcılığı: Pencap (Punjab) Ulusal Bankası (2018)
186
İngiliz İnşaat Devi Carillion’un Batışı (2018)
187
FİFA’dan UEFA’ya Uzanan Futbol Skandalı (2015)
189
Volkswagen Dizel Emisyon Skandalı (2015)
190
Teknoloji Devi Toshiba’nın Muhasebe Hilesi (2015)
192
ABD’li İlaç Firması Valeant’ın Stok Manüpilasyonu (2015)
193
İngiltere’nin En Büyük Marketler Zinciri Tesco Skandalı (2014)
194
Libor Faiz Oranı ve Libor Skandalı (2012)
195
Beazer Homes Muhasebe Manipülasyonu (2011)
197
Japonya’nın Enronu: Olympus (2011)
197
Hindistan’ın Enronu: Satyam (2009)
199
Dünya Finans Tarihinin En Büyük İflası: Lehman Brothers (2008)
200
Madoff’un Ponzi Oyunu (2008)
202
American International Group ve Zarar Karşılığının Yükseltilmesi (2005)
204
Kanebo Skandalı (2006)
204
Parmalat Skandalı (2003)
205
Worldcom Skandalı (2002)
206
Xerox Skandalı (2002)
207
Imclone System İçeriden Bilgi Ticareti (2002)
208
Galleon Group İçerden Bilgi Ticareti (2001)
209
Enron Skandalı (2001)
210
Global Crossing (2001)
212
Royal Ahold Skandalı (2003)
213
Dot–Com İnternet Balonu (2001)
214
Carme Skandalı (1995)
216
Baring Bank Skandalı (1995)
216
İmar Bankası Skandalı (1994)
218
Hileli İflas Hikayesi: Egebank (1994)
220
Teapot Dome Skandalı (1921)
221
Tarihteki En Büyük Ekonomik Çöküşlerden Biri: Mississippi Balonu 1920 (The Mississippi Bubble)
222
Ekonomi Dünyasındaki İlk Spekülatif Balon: Lale Balonu (Lale Çılgınlığı, Lale Spekülasyonu) 1636
223
Greensill Capital İflası (2021): Küresel Finans Sistemine Etkileri ve Dersler
225
Archegos Capital Management Çöküşü (2021): Finansal Sistemde Kaldıraç Riski ve Düzenleyici Açıklar
227
Evergrande Krizi (2021 ve Sonrası): Çin’in Gayrimenkul Balonu ve Küresel Etkileri
230
Borsa İstanbul’da Başkent Doğalgaz Dağıtım Gayrimenkul Yatırım Ortaklığı (BASGZ) Manüpilasyonu (2021)
234
FTX Kripto Para Borsası Çöküşü (2022)
237
Terra–Luna Ekosisteminin Çöküşü (Mayıs 2022)
239
Silicon Valley Bank (SVB) Çöküşü (2023): Nedenleri ve Sonuçları
242
Credit Suisse Krizi ve UBS Tarafından Satın Alınması (2023)
244
WeWork İflası (2023): Aşırı Genişleme ve Yönetim Skandalları
246
Adani Grubu Hisselerinde Çöküş (2023): Hindenburg Raporu ve Şeffaflık Krizi
248
Bed Bath & Beyond İflası (2023): Dijital Dönüşümü Kaçırmanın Bedeli
250